De tussenruimte. Bob Law en Jos van Merendonk, Parts Project; Jan Wattjes, Livingstone gallery, Den Haag
De suggestie van ruimte op het platte vlak is een probleem dat kunstenaars en kijkers al eeuwen bezighoudt. Al naar gelang de wens van de kunstenaars en de kijkers in hun tijd werd er naar verschillende oplossingen gezocht die de behoefte bij de kijker naar een vorm van diepte in het platte vlak meer of minder bevredigde. In de Renaissance was het het diepteperspectief dat moest overtuigen, bij Rembrandt was het het clair-obscur dat de nodige diepte moest suggereren en zelfs de kubisten maakten gebruik van schaduweffecten en kleurperspectief om reliëf te geven aan hun schilderijen en tekeningen. Na de Tweede Wereldoorlog, toen de abstractie en het non-figuratieve een nieuwe kans kregen en het conceptuele zijn intrede deed, werd duidelijk dat een vlek of een simpele lijn op een vlak al ruimte kon suggereren. De lijn was niet langer meer vormomschrijvend maar werd een ruimtelijke aanduiding in het vlak. Hetzelfde gold voor de vlek. Die dieptewerking van de lijn en de vlek blijft een wonder van de eerste orde in de tweedimensionale kunsten en staat eigenlijk aan de basis van die kunsten en ook van andere kunsten. Kijk alleen al eens naar een tekst in een roman: de letters, woorden en zinnen staan in de witte ruimte van de bladzijde. De woorden kun je lezen en de witte ruimte eromheen geven je de gelegenheid het gelezene optisch en geestelijk in perspectief te zetten. De woorden en zinnen bieden de inhoud en het wit van de bladzij biedt de ruimte waarin die inhoud zich bevindt. Een beschreven bladzijde in een boek krijgt daarmee zowel een beeldende (grafische en ruimtelijke) als geestelijke waarde. Op dezelfde manier kan dat gebeuren in een schilderij of tekening en zo’n werk kan op dezelfde wijze gelezen of aanvaard worden.
Momenteel is er in Den Haag werk van drie generaties kunstenaars te zien dat daar over gaat: het werk van Bob Law (1934 – 2004) en Jos van Merendonk (1956) in een sterke duo-tentoonstelling bij het nieuwe initiatief Parts Projects en het verrassende nieuwe werk van Jan Wattjes (1981), niet ver daar vandaan, bij Livingstone Gallery. Ieder zijn zij op verschillende manieren tot hun werk gekomen maar bij alle drie speelt de grafische lijn als betekenaar van zichzelf en van de ruimte eromheen een belangrijke rol. Ook is in het werk van alle drie de spanning te zien tussen vlak of vlek en ruimtesuggestie.
Laws werk, dat in Nederland amper bekend is, heeft een landschappelijke oorsprong. Zo kan een serie van acht tekeningen uit 1995 opgevat worden als acht eenvoudig geometrisch ingedeelde rechthoeken, maar je kunt ze ook zien als landkaarten of als ruimtelijke constructies. In dat laatste geval kan het aangegeven kader gezien worden als een raamwerk waar doorheen je de ruimte inkijkt die met enige zoekende coördinaten wordt aangegeven, maar waarin geen logisch diepteperspectief gegeven wordt. Het witte vlak van het papier zelf is de ruimte zoals in een bladzij van een boek. De lijnen zijn natuurlijk inhoudelijk veel miniemer dan een tekst op een bladzijde in een roman, maar toch kunnen zij gelezen worden in dat zij suggesties geven, de geestelijke suggestie zoals een bladzijde met tekst die kan geven en de ruimtelijke suggestie van een constellatie in een witte omkaderde ruimte.
Wattjes schilderde in zijn laatste werken de puien van verschillende kunstgaleries in een aantal grote steden. Dat heeft geresulteerd in schilderijen die geometrische abstractie suggereren – en dat in feite ook bieden – maar ook, als in de vier tekeningen van Law, een kader bieden met daarbinnen een ruimte. Die ruimte wordt in een aantal werken aangegeven met lijnen, zonder dat die lijnen de ruimte perspectivisch omschrijven of een vorm geven. Hier en daar zijn wel lichtgekleurde vlakken te zien die enig diepteperspectief bieden. Voor zover Wattjes de galerieruimtes als zodanig herkenbaar laat, zijn er geen kunstwerken te zien in de galeries. De ruimtes zijn leeg, zij hebben de anonimiteit van een willekeurige moderne winkelpui gekregen. Daardoor kun je ook eigenlijk amper meer spreken van winkel- of galeriepuien, zij zijn een verhaal van ruimte en lijnen in een plat vlak geworden, als de stap die Law nam van het tastbare landschap naar de pure ruimtelijkheid ervan, weergegeven in een plat vlak. Wattjes laat hier en daar de lijnen ook helemaal weg en gebruikt de structuur van de verf om vlakken aan te geven, of om juist ruimte aan te geven, hoewel de ruimte opgevuld wordt door de structuur van de verf. De verf creëert ruimte zo goed als zij ruimte inneemt, maar die ruimte suggereert wel steeds een leegte. De galeriepuien hebben niets te tonen dan hun eigen leegte en op die manier hebben Wattjes’ schilderijen ook niets te tonen dan zichzelf.
Zij zijn kaders met daarbinnen een ruimtesuggestie zoals dat ook het geval is in Laws tentoongestelde schilderij van 21 augustus 1971. Dat werk past goed in zijn tijd: het heeft de lessen van colorfieldpainting in zich opgenomen, heeft de kleur verlaten en het accent is verschoven van het sublieme van het grote vlak naar de meervoudige suggestie en betekenis van het conceptuele. Na jaren van postmodernisme en post-postmodernisme is de hedendaagse kijker daar nog steeds gevoelig voor.
Die jaren postmodernisme en post-postmodernisme zijn juist weer voorafgegaan aan het werk van Wattjes. Dat grijpt dan ook op meer terug dan alleen wat Wattjes gezien heeft aan de puien met lege ruimtes erachter. Er is een onweerlegbaar – of misschien beter: onweerstaanbaar – verband met dit nieuwe werk van Wattjes en dat van Mondriaan. Niet alleen in het gebruik van geometrie en het gebruik van rechte, zwarte lijnen, maar ook in de manier van schilderen. Het postmodernisme heeft meer aandacht gecreëerd voor de manier waarop Mondriaan schilderde. Zo goed als de postmoderne vraag wat er tussen de regels door en in de marges te lezen is en of nevengedachten niet net zo belangrijk kunnen zijn voor het volle begrip van een tekst, zo werd ook gezien dat Mondriaan geenszins een precieze schilder was wiens lijnen kaarsrecht moesten zijn en wiens kwaststreek en verfbehandeling vakkundig weggewerkt moesten worden om de essentie van het werk naar voren te laten komen. In tegendeel, Mondriaans perfectionisme leidde geenszins tot gladheid. De soms wat rafelige randen van zijn rechte, zwarte lijnen zeggen vaak iets over zijn manier van denken en componeren en Mondriaan deed ook weinig moeite om die rafelrandjes weg te werken. De grenzen tussen de vlakken en de lijnen bij Mondriaan zeggen daarmee net zoveel als zijn composities zelf. Bij Wattjes gebeurt iets vergelijkbaars. Van oorsprong is Wattjes een schilder die werkt met schwung; zijn verfstreken hebben in principe net zoveel betekenis als zijn composities. Zij zijn er onderdeel van en dat is zo gebleven in zijn laatste werken. Als bij Mondriaan zijn de scheidingen tussen vlakken en lijnen daarom van belang. En dan geldt niet alleen of de lijn verzonken is, of dat de vlakken ruwer, dikker of dunner geschilderd zijn – want dat gebeurt allemaal – maar vooral ook geldt het tussengebied tussen die vlakken en lijnen. Als bij Mondriaan bevindt zich daar nog een wereld tussenin.
Die rafelruimte tussen de vormen en lijnen in lijkt juist de hoofdzaak bij Van Merendonk. Bij hem zijn de tussenruimtes, die niet verwijzen naar iets landschappelijks, iets architectonisch of iets anders aanwijsbaars, nieuwe ruimtes die onrustig zijn. Op het eerste gezicht lijken het ruimtes waarin de gedachtes met het teken- of schildergebaar alle kanten uit kunnen schieten. De primaire teken- en schilderdrift, gereduceerd bij Law tot een zachte minimale lijn en een egaal en open vlak, zacht broedend in toom gehouden bij Wattjes tussen en onder zijn vlakken en lijnen, lijkt bij Van Merendonk op een bijna ongecontroleerde bron die de werken voortdurend tot aan de kaders duwt of zelfs daarbuiten. Maar dat lijkt misschien zo op het eerste gezicht. Van Merendonks werk is door hemzelf gebonden aan verhoudingen (zijn werken zijn consequent vierkant) en kleur (zijn werken zijn consequent in dezelfde tint grauwgroen uitgevoerd) en zelfs in deze vierkante tussenruimtes wordt opnieuw gezocht naar een evenwicht. Hoewel je zou kunnen zeggen dat ook hier de moderne kunstgeschiedenis toekijkt – denkend aan Jackson Pollock of aan Cobra – gaat het bij Van Merendonk niet om het vinden van het sublieme, het essentieel expressieve of het kinderlijke, het gaat hem puur om de creatieve beweging die alleen zichzelf uitdrukt, beweegt in een ruimte en ook weer leesbaar is als een tekst op een bladzij; of dat nu wit op groen of groen op wit is.
Voor de tentoonstelling bij Parts Project heeft Van Merendonk speciaal een wandinstallatie gemaakt van verschillende werken gecombineerd als een assemblage met muurschilderingen. Het groen en het wit vechten er om de suggestie van ruimte en tegelijk is er op de wand een grote tussenruimte gecreëerd waar het vrij spel is voor de tekenende en schilderende geest. In zijn geheel beweegt de installatie zich in de witte ruimte van de muur.
Van Merendonk houdt zich al vele jaren aan zijn zelfopgelegde beperkingen en het ziet ernaar uit dat hij daar vooralsnog genoeg aan heeft om de schijnbare bijzaak, de tussenruimte en het handschrift, tot hoofdzaak te maken. Het werk van Law is (helaas) al voltooid en vertoont een ontwikkeling die in het oneindige door had kunnen gaan. Wattjes is een veelzijdig kunstenaar die ook video’s maakt en ook van zijn schilderijen een meer sculpturale installatie kan maken (op de huidige tentoonstelling is ook het driedimensionale schilderij Marian Goodman, London III te zien), maar wiens huidige werk lang geen eindpunt zal zijn. Wattjes heeft al getuigd van een ruime schilderkunstige interesse. Van geen van de drie kunstenaars kun je eigenlijk zeggen dat ze specifiek op zoek zijn naar iets essentieels en daarmee naar een artistiek eindpunt. Daarvoor is hun werk te zeer voor meerderlij uitleg vatbaar. Alle drie hechten ze ook waarde aan het handschrift, hoezeer Law de herkenbare schildersstreek ook uitgebannen heeft, zijn lijnen zijn zo seismografisch als ze alleen door de tastende hand gemaakt kunnen worden.
Bij Parts Project worden Law en Van Merendonk gecombineerd, wat een inspirerende tentoonstelling oplevert van twee op het eerste gezicht heel verschillende oeuvres die elkaar versterken. To the End of the World or To the Edge of the Paper heet de tentoonstelling, een toepasselijke titel die genoeg ruimte geeft voor het grafische, het ruimtelijke en het geestelijke. Vervang Paper door Canvas en de titel zou ook van toepassing kunnen zijn voor Wattjes’ tentoonstelling Off the Wall. Wattjes’ nieuwe werk wordt bij Livingstone tentoongesteld in combinatie met werk van Jannis Kounellis en het pleit voor Wattjes dat zijn presentatie gewaagd is aan die van de ouwe rot Kounellis.
(Klik op de plaatjes voor een vergroting)
Bertus Pieters
Voor meer plaatjes: https://villanextdoor.wordpress.com/2016/04/07/to-the-end-of-the-world-or-to-the-edge-of-the-paper-bob-law-and-jos-van-merendonk-parts-project-the-hague/
Zie ook: https://chmkoome.wordpress.com/2016/03/06/to-the-end-of-the-world-or-to-the-edge-of-the-paper/
http://trendbeheer.com/2016/03/30/bob-law-jos-van-merendonk-parts-project/
http://www.volkskrant.nl/beeldende-kunst/in-parts-deelt-de-verzamelaar-kunst~a4258643/
http://www.kgvlietstreek.nl/nl/kunsttekijk_musea_partsproject/?
http://jegensentevens.nl/2016/04/off-the-walla-case-summary/
<p><a href=”https://vimeo.com/162492129″>Jos van Merendonk paints a wall</a> from <a href=”https://vimeo.com/user19207080″>Jos van Merendonk</a> on <a href=”https://vimeo.com”>Vimeo</a>.</p>
Villa La Repubblica 