Het raakvlak tussen mythe en wetenschap. Sybren Renema, Verweile doch! Du bist so schön!; Dürst Britt & Mayhew, Den Haag

De eeuwwisseling van de 18^de naar de 19^de eeuw was een turbulente. Alle gevoelens en ideeën die zich opgestapeld hadden in de 17^de en 18^de eeuw leken naar buiten te stromen in een eruptie van revolutie, oorlog, economische en sociale verwoesting, en culturele verwarring. Alleen een held kon boven al deze chaos staan, er met welhaast goddelijke hand ordening in aanbrengen en er het sublieme van laten ervaren. Die capaciteit werd samengevat in het begrip ‘genie’. Drie van die genieën bleven monumentaal boven de puinhopen van het tijdperk staan en wierpen hun lange schaduwen over de rest van de eeuw uit, schaduwen waaraan latere stervelingen zich moesten meten om te kunnen meetellen: Ludwig van Beethoven (1770-1827), Napoléon Bonaparte (1769-1821) en Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832). Beethoven schreef muziek bij Goethes drama Egmont en schreef liederen op Goethes teksten, en Napoléon verslond Goethes Die Leiden des jungen Werthers, plengde daarbij tranen en speldde Goethe later het Ridderkruis van het Legioen van Eer persoonlijk op. Voilà, un homme! (zie daar, een man!) zo vond de keizer. Goethe, op zijn beurt, vond de keizer een halfgod. Goethe lijkt de vaderlijke figuur onder de drie giganten: hij was een generatie ouder en overleefde de beide heethoofden met een welhaast arrogante distantie.

Goethe duldde maar weinig ander genie in zijn omgeving, doordrongen als hij was van de eenzaamheid van zijn eigen toppositie. Zijn genie werd door hemzelf blijkbaar als voldragen beschouwd toen hij constateerde: Neuere Poeten tun viel Wasser in die Tinte (Nieuwere poëten doen veel water in de inkt). Die maxime is voor meerderlei uitleg vatbaar en Sybren Renema (1988) heeft hem als titel gebruikt voor een keramisch werk met stromend water. Dat is momenteel te zien in zijn tentoonstelling Verweile doch! Du bist so schön! bij Dürst Britt & Mayhew. De titel van de show verwijst ook naar Goethe, naar diens Faust. De naam Faust is vrijwel constant hoorbaar aanwezig door de video-loop Faust Symphony waarin dirigent Leonard Bernstein de naam steeds uitspreekt. Uit een video-opname waarin Bernstein Liszts Faustsymfonie uitlegt aan kinderen, heeft Renema steeds het woord Faust uit Bernsteins mond geïsoleerd en als serie achter elkaar gezet. Zo is een nieuwe Faustsymfonie ontstaan. Gezien het feit dat Goethe het grootste deel van zijn leven, met lange tussenpozen, met het Faust-personage is bezig geweest, zou je Goethes leven ook kunnen samenvatten als een Faustsymfonie. Daarenboven leek Goethe zich naar het einde van zijn leven toe steeds meer te vereenzelvigen met de Faustfiguur. Goethes Faust is een prototype van het romantisch ideaal: om het bijzondere, het onalledaagse, het opperste geluk te ervaren en de waarheid te vinden sluit de wetenschapper een pact met de duivel Mephisto. Om het allerhoogste te bereiken doet Faust het ondenkbare. Met name in de liefde laat hij vervolgens een spoor van ellende achter zich. Hij heeft echter afgesproken met Mephisto dat, wanneer hij door toedoen van Mephisto in een situatie van het opperste geluk terecht zal komen en daarvan zal menen Verweile doch, du bist so schön (Blijf toch, je bent zo schoon), dan zal hij zijn ziel definitief uitleveren aan Mephisto.

Goethe was zelf ook werkzaam in verschillende natuurwetenschappen. Hij was sowieso een alleskunner. Zo was hij ook al vanaf relatief jonge leeftijd doende als politicus aan het hof van de hertog van Saksen-Weimar-Eisenach. Als zodanig heeft hij ervoor gezorgd dat de provinciestad Weimar een belangrijk cultureel trefpunt werd voor de romantici in de 19^de eeuw.

Alles duidt bij Goethe op een onbedwingbare drang dingen te willen weten en te ervaren. Hoewel het ervaren bij Goethe meer tegen wil en dank lijkt, heeft de drang en het willen weten raakvlakken met Renema. Voor hem is de wereld er nog steeds om in te delven en om haar mythes opnieuw tot leven te brengen. Voor Renema is kennis er niet alleen om tot meer weten te komen, maar ook om het mysterie van het weten zelf te vergroten. Een belangrijk verschil met Renema is dat Goethe tevens worstelde met de moraal. Het gaat in Faust uiteindelijk ook om goed en kwaad. Het goede moest koste wat kost prevaleren en de verlossing moest uit de vrije wil van Faust zelf komen, ondanks de invloed van Mephisto. Dat gold voor zowel Faust als diens schepper zelf en dat maakt Goethe, de voortreffelijke, ook enigszins pompeus als historische figuur, een man die nooit anders dan volwassen lijkt te zijn geweest. De keuze tussen goed en kwaad speelt bij Renema veel minder een rol. Daarmee wordt voor hem Goethes pompeusheid, diens gecultiveerde afstandelijkheid, mede een onderwerp. Dat maakt dat zowel Neuere Poeten… als twee kleinere, eveneens keramische werken onder de titel Proposal for a Goetheanum een mengeling zijn geworden van bewondering en humor. Proposal for a Goetheanum 1 en 2 liggen in de tentoonstelling in het verlengde van Neuere Poeten… in dat zij verkleinde uitvoeringen van dat werk lijken, maar dan zonder water. Op een vloertje van turquoise tegels met plantmotieven (Goethe heeft zich ook beziggehouden met botanie; hij is zelfs enige tijd bezig geweest met de idee van de ‘oerplant’) ligt een berg met keramische maskers van Goethe – naar het masker dat beeldhouwer Carl Gottlob Weißer (1780-1815) van Goethes gezicht maakte – , sommige meer of minder vervormd. Het masker van Goethe heeft een plechtige maar ook een wat pijnlijke uitdrukking. Het zal voor het genie, menselijk als hij uiteindelijk was, geen pretje zijn geweest het masker te laten maken. Om het gezicht in zo’n grote hoeveelheid te zien – steeds diezelfde plechtige uitdrukking – , hier en daar ook vervormd, op een hoop gelegd terwijl er water langs blubbert, doet op het eerste gezicht wat denken aan licht absurdistische humor. Toch kun je niet stellen dat Renema ernstig de draak steekt met Goethe. De maskers worden samen ook een soort berg, bijna een natuurverschijnsel. Zoals het ging met zijn roem, heeft zijn gezicht zich vermenigvuldigd, iedere weergave weer wat anders dan de andere. De vermenigvuldiging van de grote dichter gaat tot op de dag van vandaag door. Goethe is geestelijk aanwezig bij iedere lezing van een gedicht van hem, bij iedere opvoering van een van zijn drama’s, bij het uitvoeren van Beethovens Egmont-ouverture, bij het zingen van menig lied van Schubert of Schumann, bij de opvoering van de Fausten van Berlioz, Schumann, Gounod of Liszt, bij aan Faust herinnerende personages als Byrons Manfred of Klaus Manns Hendrik Höfgen. Goethe is bovendien meer dan wie dan ook de cultuurdrager van Duitsland en andere Duitstalige gebieden geworden. Wat dat betreft zijn het aantal maskers in Neuere Poeten… eigenlijk bij lange na niet genoeg.

Neuere Poeten… en Proposal for a Goetheanum zijn ontstaan naar aanleiding van een residentie in 2017 bij het Europees Keramisch Werkcentrum (EKWC) in Oisterwijk, dat instituut waar al zoveel kunstenaars geïnspireerd werden en worden. Een ander werk uit die periode is de serie Mary Anning Blues, gebaseerd op de schelp van de fossiele ammoniet, een groep inktvisachtigen die leefde van het Devoon tot de uitstervingsramp aan het eind van het Krijt. De vorm van de ammonietschelp ontstond doordat het dier in de loop van zijn groei steeds spiraalsgewijs een grotere kamer bouwde aan zijn behuizing. In het verband van de tentoonstelling zou je bijna denken aan de vermenigvuldiging van Goethes masker. Ook kun je het masker van Goethe opvatten als een fossiel, zoals de ammoniet, het tastbare deel van leven en dood en hun geschiedenis. In Mary Anning Blues wordt die geschiedenis, het tijdsverloop, nog eens benadrukt door de abstrahering van de ammonietschelp tot een afgeplatte halve piramide. Mary Anning (1799-1847) was een tijdgenoot van Goethe. Beide kenden elkaar niet, maar beide hadden een interesse in geologie. Mary Anning is verantwoordelijk voor een aantal opzienbarende paleontologische vondsten langs de kust bij haar woonplaats Lyme Regis in Zuid Engeland. Zij zocht er naar fossielen om aan toeristen en geïnteresseerden te verkopen, waarbij met name ammonieten geliefde handelswaar waren, want zij hebben door hun bouw een esthetisch intrigerend uiterlijk. Renema’s abstrahering van dat uiterlijk tot een halve piramide lijkt een zoektocht naar de essentie van de vorm, een zeker modernistisch 20^ste-eeuws streven, maar in hoeverre is de halve piramide de logische essentie van de ammonietschelp, die zelf zo vol mysterie en mythologie lijkt?

Er is meer geologie en verstrijken van tijd in de tentoonstelling, die zo’n beetje een optelsom is van waar Renema zich de laatste jaren mee bezighoudt. Voor hem zijn het eigenlijk niet de drie lange schaduwen van Beethoven, Napoléon en Goethe waar hij in werkt maar meer het tijdperk dat onder die drie schaduwen leefde, de Romantiek, een tijdperk van onderzoekers van het grote, het onbekende, het sublieme. Het tijdperk waarin kunstenaars, wetenschappers en ontdekkingsreizigers met dat wat zij maakten, onderzochten en ontdekten zichzelf mythologiseerden. Zo zijn ook drie tekeningen te zien van de dodenmaskers van Beethoven, Liszt en Mahler, onder de naam Listener, nog uit de tijd van de Study for a death mask of an average Romantic (2015), te zien in de vorige tentoonstelling van Renema bij Dürst Britt en Mayhew, inmiddels zo’n vier jaar geleden en ook gereviewd in deze kolommen.

Recenter zijn vier kleurrijke zeefdrukken, gemaakt naar aanleiding van een residentie in Banff, Canada, genaamd Zauberberg. Thomas Mann (1875-1955), schrijver van Der Zauberberg, achtte zichzelf geestelijk familie van Goethe. Het was zijn streven gezien te worden als evenknie van Goethe, dat was echter niet mogelijk, want als je even goed als een ander tracht te zijn a. staat die ander altijd in de weg en b. zul je moeten trachten die ander te overtreffen, hetgeen onder gelijken niet mogelijk is. Zo worden de zeefdrukken essays, niet alleen over het sublieme Canadese berglandschap en kleurrijke verdoezelingen, maar ook over het onmogelijke streven van mensen het sublieme zich toe te eigenen. Anderzijds is juist dat onmogelijke streven iets waaruit de mens zijn wetenschap zowel als zijn mythologie destilleert.

Ook recent is het klapstuk van de tentoonstelling, de neoninstallatie Temperamentenrose. De Temperamentenrose was een poging van Goethe en Schiller (1759-1805; de andere grote tijdgenoot van Goethe, die – als Mann – genoemd wordt samen met Goethe, maar ook steeds na hem; voor zover bekend zat hij daar zelf niet mee), kleuren te koppelen aan menselijke temperamenten, en die weer aan bepaalde menselijke hoedanigheden, beroepen of disciplines. In feite geeft die indeling vooral een idee van de samenleving in het onrustige tijdperk waarin zij ontstond, en hoe mensen als Goethe en Schiller tegen bepaalde menselijke kwaliteiten aankeken. Goethe ontwierp gaandeweg zijn eigen kleurentheorie, die door natuurwetenschappers als volslagen onzin van de hand wordt gedaan, maar waaraan in de filosofie en psychologie nog steeds enige historische waarde wordt toegekend. Renema’s Temperamentenrose staat erbij als een ondoordringbaar idee, een ding dat nu eenmaal zo is, als een kleurrijk licht in de duisternis. Het verwerpen van Goethes wetenschap, door hemzelf belangrijker geacht dan zijn literaire werk, maar reeds tijdens zijn leven door veel wetenschappers verworpen, maakt Temperamentenrose tot een geheime onwetenschap – het raakvlak tussen mythe en wetenschap –  die lonkend oplicht.

Verweile doch! Du bist so schön! is een reflectieve tentoonstelling geworden, waarin nog veel meer te zien is (als reviewer moet je toch iets overlaten voor de zoektocht naar het sublieme van de bezoeker) waarin alles in elkaar lijkt te grijpen, wanneer je maar lang genoeg kijkt en denkt, maar ook een tentoonstelling waarin ieder werk zijn eigen autonomie heeft. En, niet onbelangrijk, een waarin humor een rol speelt. Immers, het opblazen van zo’n dwaalschema als de roos van temperamenten heeft ook iets humoristisch in onze eigen tijden van kleurrijke opgeblazenheid.

(Klik op de plaatjes voor een vergroting)

Bertus Pieters

VILLA LA REPUBBLICA IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR EVENTUELE ADVERTENTIES OP DEZE PAGINA!!

Zie voor meer plaatjes: https://villanextdoor2.wordpress.com/2020/01/03/sybren-renema-verweile-doch-du-bist-so-schon-durst-britt-mayhew-the-hague/

Zie ook: https://jegensentevens.nl/2019/11/faust-faust-faust-faust-faust-faust-faust-faust/

https://chmkoome.wordpress.com/2019/11/16/verweile-doch-du-bist-so-schon/