De vrijheid tussen de chaos en de harmonie. Bob Eikelboom, Voorbij de vrijheid; Kunstmuseum, Den Haag
Waar te beginnen? De reviewer mag dan graag het baken van alwetendheid en goede smaak uithangen, maar uiteindelijk zijn heel veel zaken voor een criticus ook (en gelukkig!) gewoon nieuw, en is het ook voor hem lang niet altijd duidelijk wat ermee aan te vangen. Het is niet voor niets dat juist bij de tentoonstelling Voorbij de vrijheid met werk van Bob Eikelboom (1991) in het Kunstmuseum Den Haag, een dergelijke vraag het eerste opdoemt. Het gaat om een heel bont gezelschap werken van uiteenlopende formaten en met heel verschillende inhoud, en net zo bont opgehangen.
De werken zijn gemaakt door Eikelboom gedurende de laatste acht jaar met magnetische onderdelen op staalplaat. Voor het gemak kunnen de werken het beste als schilderijen, maar ook als collages omschreven worden. Collages zijn het natuurlijk allemaal, hoewel de onderdelen vooral magnetisch bevestigd worden en niet met lijm. Enerzijds zijn bij een groot aantal werken de oplossingen opvallend schilderkunstig, alsof ze willen concurreren met wat de schilderkunst gebracht heeft; anderzijds blijven de vormen duidelijk hun snijranden houden, zoals in een collage, maar dan nog nadrukkelijker. Ook suggereert het gebruik van magnetisch materiaal dat de onderdelen van het werk altijd nog verschoven kunnen worden. Die werkwijze brengt een zekere instabiliteit met zich mee: heb je hier te maken met definitieve eindproducten of met werken die naar willekeur altijd nog kunnen veranderen? Dat heeft niet alleen consequenties voor het fysieke uiterlijk van de werken maar ook voor hun inhoud. Die verwarring waar te beginnen is dus het eerste punt dat Eikelboom tegenover de kijker gescoord heeft. Niet dat het om een wedstrijd gaat. Gelukkig niet.
Eikelboom confronteert de kijker niet alleen met heel uiteenlopende composities maar daarmee ook met uiteenlopende ideeën en aspecten, en wie ben je nu als reviewer om daarvan te bepalen welk idee of aspect het primaat heeft om mee te beginnen? Niet dat de kunstenaar het primaat heeft, maar diens kunstwerken hebben dat wel, al kunnen die niet hoorbaar spreken. Hoewel verschillende onderdelen van de schilderijen dus binnen het werk te verplaatsen zijn, ziet het gros van de werken er toch uit als vrij onomstotelijke composities: composities waarover nagedacht is, waarin besluiten zijn gevallen om het geheel meer te laten slagen. Er is daarin wel een ontwikkeling te zien wanneer je chronologisch kijkt. Dáár zit dan een begin. De vroegste werken in de tentoonstelling zijn uit 2014 en 2015. Daar zweven de onderdelen nog op een ruim oppervlak. Ze hebben voldoende ruimte om zich heen om verplaatst te kunnen worden, van plaats te verwisselen, gedraaid te kunnen worden enzovoort. Een aantal van de recentere composities zijn zo complex dat ze weinig uitdagen om er nog iets in te veranderen. Of de kijker moet zich het respect laten ontglippen en, uitgedaagd door de werken, tóch met onderdelen gaan schuiven om het werk een alternatieve uitkomst te geven. (Waarschuwing: doe dat dus niet in het museum!)
Een aantal recentere werken is ook meer voorzien van verf en ander materiaal en soms komt de rand van het werk ook naar voren als een handreiking naar het zoekende oog: als je niet dichter bij het schilderij komt, komt het schilderij wel naar jou toe. The GWMFQAS Headquarters (General World Magazine for Fraud, Quackery, Arts and Science) uit 2017 ziet er al veel schilderachtiger uit dan de drie tentoongestelde werken uit 2014 en 2015. Er is nadrukkelijk meer gebruik gemaakt van verf en lak, zij het dat dat de boventoon niet voert. Tegelijkertijd ziet de compositie er ook meer uit of ze vaststaat, hoewel een kleine verschuiving hier of daar misschien nog een klein verschil zal uitmaken. Dat komt ook doordat de ondergrond niet egaal is als in de eerdere werken, maar al een basale compositie heeft, met verschillende tonen. Dat beperkt al enigszins de bewegingsvrijheid van de kunstenaar. Om de titel van de tentoonstelling te parafraseren, is Eikelboom de vrijheid al enigszins voorbij. Hij heeft ervoor gekozen een slingervormige compositie er overheen te leggen. De slinger werkt als een soort kettingreactie die linksboven – nog boven het schilderijoppervlak – begint met een metaalglanzend vlak met pijlen, naar beneden toe gevolgd door groen dat reikt naar het bodemvlak. Over verschillende kleuren staan daar enige tekeningetjes die aan de onderkant reiken tot onder het schilderijoppervlak, om met een zwart-witte guirlande terug te keren in het schilderij. De slinger eindigt met een donkerrode vierhoek die geplaatst is op een lichtblauw grondvlak van de basiscompositie. Daar rechtsboven verliest de compositie zich als het ware in het niets met een gelig vormpje dat weer naar boven lijkt te bewegen. Je kunt ook andersom kijken en bij het gelige vormpje beginnen, of bij iedere willekeurige blikvanger. Het werk heeft drie belangrijke blikvangers: de metaalglans linksboven, de passage met de tekeningen in een meerkleurig vlak, en de donkerrode vierhoek, die extra kracht krijgt door het complementaire groen links in de compositie, dat nog enigszins terugkeert in het meerkleurige deel aan de onderkant. Dat meerkleurige deel met tekeningetjes is als een kleine zelfstandige compositie binnen het geheel. De tekeningetjes suggereren een anekdotische inhoud die recht naar boven toe weer verdwijnt of abstraheert. De rode vierhoek doet misschien wat denken aan de suprematistische composities van Malevitsj: een rechthoekig vlak dat zowel vlak als ruimtelijk werkt, dat zowel een formeel vlak is als een idee vertegenwoordigt. Samenvattend gaat het dus om een compositie waar zowel inhoudelijk als qua verhoudingen geen speld tussen te krijgen is. Ze wil schijnbaar alles zo’n beetje omvatten, van hoofdzaak tot bijzaak. Dat wordt nog eens benadrukt door de titel, een variant op het Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen, de gebakken-lucht-uitgave uit Elsschots literaire diptiek Lijmen en Het been. Je zou onderin de compositie zelfs nog een portret van Elsschot kunnen zien. Met de titel zou de inhoudelijkheid van het schilderij in twijfel kunnen worden getrokken. Bijna een eeuw na het ontstaan van Lijmen is de wereld zelf onderhand één groot Wereldtijdschrift geworden waarin reclame en marketing net zo’n grote (of een grotere) rol spelen als het nieuws en de realiteit, of, om bij Eikelboom te blijven: een wereld van fraude, kwakzalverij, kunsten en wetenschap waarin iedereen meedraait, inclusief de kunstenaar. Alles in het schilderij kan inhoudelijk van belang zijn of kan dat niet zijn, maar in dat laatste geval beïnvloedt het toch de compositie, zo niet inhoudelijk dan toch qua verhoudingen. De speelruimte om er nog iets in aan te passen zonder de compositie wezenlijk te veranderen door wat te verschuiven, is klein en schijnbaar eerder millimeterwerk dan centimeterwerk.
In de tentoonstelling hangt nog een werk uit 2017, eveneens met een wat langdradige titel: Wearing a turtleneck is like being strangled by a really weak guy, all day. Het lijkt in een zelfde modus gemaakt als het andere werk uit 2017. Het heeft onderaan ook een guirlande hangen en het zwart-witte motief van de guirlande in het vorige werk is hier als ondergrond gebruikt. Ook hier reiken elementen aan de bovenkant van de compositie weer tot buiten het schilderijvlak. De compositie is wel veel voller dan in het vorige werk en het uitgangspunt is hier meer licht op donker, in plaats van kleur op licht. De vormen zijn organischer dan in GWMF en contrasteren daardoor met het regelmatige zwart-witte raster van de achtergrond. Het portret in Wearing a turtleneck heeft twee lagen: een ondergrond die reliëf geeft aan het gezicht en daaroverheen zwarte stippen die het karakter van het gezicht verder benadrukken. De zwarte stippen zetten zich links van het gezicht voort in de grote, geel-wit geblokte, amoeboïde of papaverachtige vorm. Het rood, dat hier spaarzaam gebruikt wordt – slechts in een kleine wormachtige vorm bij de neus van het portret, in het noordelijk deel van een kleine richtingwijzer in de grote bloemachtige vorm, in een krul boven het schilderij uitstekend, en vermengd tot oranje in een ovale vorm onder het portret en de bloemige vorm –, krijgt geen groene tegenhangers om een zekere ruimtelijkheid te creëren, eerder gaat het op in een harmonie met het geel dat het bleekvale gezicht binnen de compositie min of meer overstraalt. Ondanks schijnbaar afkomstig uit een zelfde modus als GWMF en eveneens met een lange titel is de compositie van Wearing a turtleneck toch volslagen anders. Wel lijken beide werken los als improvisaties. De titel van Wearing a turtleneck is afkomstig van een oneliner van de in de stand-up-comedianwereld nog steeds betreurde Mitch Hedberg. Hedberg was in staat binnen de ruimte van een vrij korte zin iets volslagen alledaags om te draaien tot iets absurds en vaak hilarisch. Zo werd het meestal prozaïsche begin van een zin vaak meteen ook het begin van de punchline. Terugkerend naar het schilderij kun je het portret interpreteren als de drager van de koltrui – of het shirt met kol – die constant gekeeld wordt (all day). De rode wormvorm bij de neus, kun je zelfs als bloed interpreteren. Het is echter of het schilderij een heel andere kant op wil dan Hedbergs korte, rake punchline. Meer dan in GWMF wordt er een ruimte geschapen waarbinnen de vormen bewegen. De idee van magnetische onderdelen nodigt hier misschien eerder uit om de onderdelen langzaam te laten bewegen dan om ze van plaats te veranderen. De verstikking waarvan sprake is in de titel, is een heel langzame, bijna onmerkbare beweging. De verstikking duurt de hele dag, en het is dus maar de vraag of ze eindigt met de dood, want ze wordt ook nog eens uitgevoerd door een heel slappe vent (a really weak guy). Het is een absurditeit die ruimte en tijd nodig heeft en een open einde, en dat zou de compositie met zwarte stippen, met haar raster, haar wolkige vormen en zelfs met haar minuscule kompaswijzer kunnen inhouden.
“Zou kunnen” want titels zweven altijd tussen letterlijkheid en vage indicatie. De benamingen lijken te komen uit een inmiddels alweer vervlogen tijd waarin sommige titels van kunstwerken, van tentoonstellingen en zelfs van kunstenaarsinitiatieven lang en moeilijk te onthouden waren. Veelal ging het om citaten of zinsneden die een vaste inhoudelijkheid wilden ontwijken, en meer een vorm van denken en vooral van ervaren wilden aangeven. Een intellectuele inhoudelijkheid werd ermee zowel gesuggereerd als verdoezeld. Het is een typisch staaltje van het post-postmoderne, dat zich verhoudt tot het postmoderne als het rococo tot de barok. Waar het postmoderne nog een zekere strengheid had in het volstrekte omdraaien en binnenstebuiten keren van het moderne, zo is het post-postmodernisme soms een schijnbaar oppervlakkig feestje geworden waarin niets stabiel lijkt en geen enkele uitspraak serieus te nemen schijnt. Dat mag zo schijnen en lijken, maar is dat ook zo? En is dat het geval bij Eikelboom – met deze twee schilderijen als uitgangspunt? In beide composities – en in een aantal composities in de tentoonstelling is dat nog meer het geval – streeft hij een soort ideale configuratie na. Hij heeft net zolang geschoven, tot een compositie hem blijkbaar bevredigde. Ze lijken improviserend tot stand te zijn gekomen, maar toch met het oogmerk een bijzondere samenhang te bereiken, die dan bovendien in balans is met de uitgebreide titels. Ondanks en dankzij die geïmproviseerdheid en die modieuze (of misschien “postmodieuze”) titels gaat het hier wel om twee werken waar je op verschillende manieren als kijker de tanden in kunt zetten (niet letterlijk op te vatten) en die een denkwijze en manier van kijken openleggen. Ze zijn wat dat betreft ook uitnodigend. Het zijn niet alleen de magnetische elementen die de kijker kunnen aanzetten te bedenken hoe het ook anders zou kunnen. Misschien is dat zelfs niet eens de essentie, hooguit de aanleiding. Er hoeft geen element verplaatst of bewogen te worden. De idee dat het mogelijk is, is genoeg; en de idee dat voor heel veel kunstwerken geldt dat, als het lot het even anders had bepaald, ze erin detail misschien toch anders hadden uitgezien. Op een picassoësk werk uit 2018 na keren in latere werken de lange titels niet meer terug.
De helft van de werken is in 2022 gemaakt. Dat gaat om elf van de 22 werken en zij bieden samen een heel uiteenlopend palet aan mogelijkheden; van composities die vast lijken te staan als klassieke composities tot werken waarin de vormen toch meer lijken te zweven in de ruimte en daarmee een onstabielere indruk maken. Zo zijn er de Stillevens nr. 4 en nr. 5 die onomstotelijk lijken als ieder ander stilleven van een willekeurige schilder. In de twee werken Verdwijntruc en Verschijntruc zweven ronde vormen meer door de ruimte. Ronde vormen, cirkels, lenen zich meer voor een zwevend bestaan in een compositie. Het menselijk oog kan ze moeilijk vastpinnen; hoe je als kijker ook je best doet, cirkels blijven instabiel voor het oog, zij betwisten door hun rondzijn voortdurend een vaste plaats. In Verdwijntruc geeft Eikelboom het oog een handreiking door de cirkelvormen te verspreiden over een geblokte ondergrond. Een raster als ondergrond geeft aan alles veel meer een vaste plek. Eikelboom houdt het nog enigszins in het midden door de blokken licht en vaag van toon te houden in Verdwijntruc.
Dat een raster enige vastigheid geeft, was al duidelijk in Wearing a turtleneck maar het komt later nog veelvuldig en veel nadrukkelijker voor, zoals in Summum Bonum en in Grammatica der Sprachkunst, beide uit 2018, en in een groot recent werk zonder titel, maar ook in Stilleven nr. 5. In dat laatste werk krijgen de geblokte vlakken meer een decoratieve betekenis. Daar worden de geblokte vlakken langs elkaar geschoven en, in wat een fruitschaal of -mand lijkt te zijn, worden ze verknipt. Onderbroken door de vormen van de vruchten zoekt Eikelboom op een bijna klassieke modernistische manier naar een harmonisch geheel. Ook dat kun je zien als voorbij de vrijheid. Veel stromingen in de moderne en hedendaagse kunst hebben de belofte van vrijheid. Echter, het scheppen van harmonie uit de chaos blijkt steeds weer het streven, en dat gaat gepaard met het vrijgeven van vrijheden, of op zijn minst het aan banden leggen van vrijheden. Daarmee is Stilleven nr. 5 een volslagen ander werk dan de eerder besproken twee werken uit 2017. Waar die werken – ondanks hun harmonische principes – er nog geïmproviseerd uitzien, is in Stilleven nr. 5 de improvisatie als het ware gestold tot een vastere vorm. Een uitgekiende kleurbalans is er in complete harmonie met de geblokte structuren.
Een geruite ondergrond kan echter ook een veld opleveren waar overheen geschoven kan worden met vormen, zoals schaak- of damstukken over een veld kunnen bewegen. Daarvan is een groot, rood werk uit 2022 een goed voorbeeld. Zo valt er nog veel te verhapstukken aan de werken van Eikelboom, zoals zijn terugkerende liefde voor Matisse (dat viel al op tijdens zijn eindexamenpresentatie aan de Haagse Koninklijke Academie, nu dik tien jaar geleden; Magneetwerk nr. 5 uit 2014 herinnert nog aan de voorovergebogen schilderijen die hij daar onder meer toonde) en andere klassiekers, zijn humor en speelsheid tegenover de ernst waarmee hij zijn werken opbouwt, de glans, schaduw, de úítstekende delen waarmee hij een aantal werken vanuit verschillende hoeken een wisselend aanzicht geeft. Het is niet alles goud dat er blinkt, maar Eikelboom is wel een kunstenaar die je enthousiast meeneemt in zijn werk. De begeleidende tekst bij de tentoonstelling ziet zowel Amerikaanse als Europese invloeden. Dat zal ongetwijfeld; iets van de sfeer van de Amerikaanse Westkustkunst is ongetwijfeld aanwezig; maar wat toch vooral opvalt is het op een steeds andere manier weer proberen harmonie te scheppen uit de chaos. Hij daagt daarbij de chaos als het ware uit, in dit geval door middel van magneten, die de uiteindelijke compositie steeds weer op losse schroeven zouden kunnen zetten.
Zijn fascinatie voor zoveel uiteenlopende composities en manieren van maken leidt soms ook tot minder uitgesproken werken als Goody Two Shoes uit 2022, dat toch vooral gered wordt doordat het werk aan de achterkant nog doorgaat; of Wolly’s kleedje uit 2022 dat erg steunt op een beproefd concept. Daar staan echter mooi veelzijdige werken tegenover, waarin veel samen lijkt te komen als Grammatica der Sprachkunst uit 2018, of het grote donkere dofglanzende Medusa 3 uit 2022. De vraag waar te beginnen kan beter vervangen worden door “waar te eindigen”, wanneer je je mee laat nemen in de diversiteit van de werken. Zoals eerder opgemerkt daagt Eikelboom de chaos uit, soms door er gedeeltelijk in mee te bewegen, dan weer door een harmonische ordening erin bij elkaar te harken. De manier waarop hij dat doet is, ondanks het gebruik van magneten, niet bijzonder vernieuwend, maar daar gaat het in de kunst uiteindelijk ook niet om – wat betweterige commissies je ook wijs trachten te maken. Eikelboom schaamt zich er niet voor alle middelen, beproefd en minder beproefd, in te zetten en zich bovendien te laten leiden door zijn dorst naar de meest uiteenlopende beelden. Ook de modes die hij daarin tegenkomt, hoe trendy of plat ze misschien ook lijken, laat hij daarin meedraaien en uiteindelijk onttrekken die modes zich aan hun eigen modieusheid. Een prettige bijkomstigheid is dan nog de wetenschap dat Eikelboom zoveel meer maakt dan alleen magneetwerken. Hoe kan het ook anders? Het is immers de chaos die tot vrijheid uitdaagt, maar het is ook de vrijheid die uiteindelijk niet in chaos gedijt.
Nu je toch tot hier gekomen bent: blijf op de hoogte en neem een abonnement (zie rechtsboven op deze pagina)
(Klik op de plaatjes voor een vergroting)
(Alle links openen in een nieuw tabblad)
Bertus Pieters
Zie voor meer plaatjes: https://villanextdoor3.wordpress.com/2022/12/17/bob-eikelboom-beyond-freedom-kunstmuseum-the-hague/
Zie ook: https://trendbeheer.com/2022/11/20/voorbij-de-vrijheid-bob-eikelboom-kunstmuseum-den-haag
https://chmkoome.wordpress.com/2022/12/14/voorbij-de-vrijheid
VILLA LA REPUBBLICA IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR EVENTUELE ADVERTENTIES OP DEZE PAGINA!!
Villa La Repubblica 
Trackbacks & Pingbacks