Simon Gush, Kemang Wa Lehulere, Kudzanai Chiurai: This is not Africa, this is us; West, Den Haag
After the Work Stopped VI from simon gush on Vimeo.
In het derde deel van het project This is not Africa, this is us toont Galerie West aan het Haagse Groenewegje, werken van drie kunstenaars. De titel houdt al drie verschillende werelden in. Maar daarnaast wordt ook de afkomst van de drie kunstenaars verraden in deze titel, al is het in een ontkenning. En “us” wijst op een bepaalde gemeenschappelijkheid.
Twee van de drie kunstenaars, Simon Gush (1981) en Kemang Wa Lehulere (1984), zijn Zuid-Afrikanen. De derde, Kudzanai Chiurai (1981), is een Zimbabweaan die al langere tijd in Zuid Afrika verblijft. Hun gemeenschappelijkheid is dus, dat zij kunst maken in Zuid Afrika. Alle drie zijn zij bovendien toegewijde en, waarschijnlijk, harde werkers. Daar getuigt hun werk van. Wa Lehulere was niet te beroerd ter plekke een omvangrijke en gecompliceerde wandtekening te maken en om bij de opening een pijnlijke performance op te voeren. Gush’ films zijn ook met precisie en toewijding gemaakt en de beide werken van Chiurai zijn ongelofelijk gedetailleerd en met grote aandacht voor alle details en het geheel gemaakt. Dat is een uiting van arbeidzaamheid die door mensen in Noordwest Europa herkend en erkend wordt en waarvan gehouden wordt. De kerken mogen er dan steeds leger worden, de arbeid wordt als een ware religie beleden in deze contreien waar de grootste variatie en gave van een protestantse god de kille regenbui is.
Het is daarom herkenbaar dat Gush zich in zijn getoonde films ook met verschillende facetten van de werkethiek bezighoudt. Zo laat hij twee films zien die daar beide mee te maken hebben: Calvin and holiday en Sunday light, die hij naast elkaar op flatscreens laat zien. Hij doet dat op een schijnbaar eenvoudige manier. De films worden ingeleid en onderbroken met korte teksten die niet zozeer de beelden verklaren als wel associatie en overdenking voor de kijker mogelijk maken. In de teksten vertelt hij dat hij als Zuid-Afrikaan met een harde en vanzelfsprekende, calvinistische werkethiek is opgevoed en dat die ethiek een belangrijk onderdeel van de Zuid-Afrikaanse samenleving is. In Calvin and holiday gaat hij op een werkvakantie naar Genève – de stad waar Calvijn zijn theorie in praktijk bracht en waar hij stierf – om daar de wortels van dat arbeidsethos te zoeken. Gush kiest daarvoor beelden die hij tijdens zijn reis filmde, maar die werken als bewegende foto’s. De beelden stralen daardoor een rust uit die noch met arbeid, noch met vakantie te maken heeft. Weliswaar hoor je in de film hier en daar wat geklop en getimmer en zie je wat bouwvakkers rondlopen, de echte noeste arbeid blijft uit beeld, ook omdat die, volgens Gush, bijna onzichtbaar bleef tijdens zijn bezoek. Hij laat Genève ook zien als een rijke maar sobere plaats en uiteraard besteedt hij aandacht aan de plaatselijke calvinaria.
Sunday light gaat over de zondag in Johannesburg. Zondag is de dag dat niet gewerkt wordt en het hele leven lijkt stil te liggen in de opnames van Gush. Dat wil zeggen, de mensen doen waar ze zin in hebben, de winkels zijn gesloten en de mensen zijn dus weg, thuis of in een bar. Gush toont lege straatbeelden en herinneringen aan arbeid en geld verdienen, waar de hele architectuur van de stad natuurlijk ook van getuigt.
Beide films zijn in zwart-wit en de opmerkingen van Gush worden zakelijk wit op zwart weergegeven. Dat benadrukt de soberheid van het tweeluik. Die soberheid zit niet alleen in het zwart-wit, het zit ook in de statische beelden. Maar er is ook een sterk gevoel van regie in beide films. De composities van de beelden zijn steeds mooi en uitgebalanceerd en vooral in Sunday light bewegen de personen en de auto’s zich in en door het beeld als geregisseerde acteurs. De overpeinzingen over arbeidsethiek vertalen zich in een sobere maar heldere esthetiek. Beide steden, Genève en Johannesburg, zijn producten van menselijke arbeid en worden gepresenteerd als sobere tempels van reflectie waar mensen in stilte hun verlossing van de arbeid vieren.
Het is opvallend hoe Gush ook ik zijn andere getoonde werk, After the work stopped, de arbeid reflectief behandelt, zonder de arbeid te laten zien. Bij Gush geen bloed, zweet en tranen. Hij toont de zes films van de serie, hij projecteert er steeds twee tegelijk. Het gaat om statische, nachtelijke opnames in een industriegebied. Deze voortbrengselen van arbeid, vernuft en geld liggen er uiteraard verlaten bij maar er gaat wel verkeer langs de stille fabrieken. De camera staat met de rug naar het verkeer en met spiegels en filters wordt het licht van de koplampen verscherpt en vervormd en haalt soms het hele beeld weg. Ook de geluiden van het langskomende verkeer en van de in slaapstand verkerende fabrieken lijken vervormd, maar of dat nu zo is of niet, zij leveren een fascinerende partituur voor de beelden. Bij voldoende licht wordt een beeld soms helemaal weggevaagd om weer snel opnieuw te verschijnen. After the work stopped is een abstracter, maar niet minder sober en esthetisch werk. Het is wederom in zwart-wit en de films gedragen zich weer als bewegende, of liever veranderende, foto’s. De beelden zijn wederom prachtig. De arbeid ligt stil, maar de menselijke activiteit blijft aanwezig en doet vreemd genoeg de arbeid steeds teniet.
Arbeid en activiteit laten sporen na, bij Gush is dat duidelijk, zowel in materieel als geestelijk opzicht, in hoe hij ethiek en esthetiek samen laat vallen of elkaar juist laat bestrijden als in After the work stopped. Bij Kemang Wa Lehulere zijn de overblijfselen, de sporen zo je wil, te zien van zijn openingsperformance, naast de ter plekke gemaakte en daarmee thematisch samenhangende, monumentale wandtekening. Het is de vraag wat indrukwekkender is: een performance bijwonen of de overblijfselen van een performance zien. Er is een belangrijk verschil: bij een performance is de performer het middelpunt van de aandacht en bij de relieken van een performance is de kijker in principe zelf het middelpunt van de aandacht. De overblijfselen hebben immers meestal niet zelf een bijzondere schoonheid of betekenis, zijn in ieder geval niet specifiek met dat doel gemaakt. De esthetiek en schoonheid van de dingen werden gemaakt tijdens de performance, maar raken die weer kwijt of transformeren zo gauw zij overblijfselen worden. Dan is de kijker alleen met de spullen, zoals hij alleen kan zijn met andere relieken uit het verleden. Bij die laatsten is het bij tentoonstellingen gebruikelijk een toelichting te geven, maar bij overblijfselen van performances is dat niet perse nodig. Voor de duiding kan een uitleg van belang zijn, maar het kan ook interessant zijn geconfronteerd te worden met een herinnering aan iets wat niet gezien is. Op de grond liggen overblijfselen van verbrand papier, veiligheidsspelden, er staat een bed met een bakje met jong gras en er staan drie muziekstandaards. De muurtekening lijkt een toneel- of filmscript, vol met scènes, rekwisieten, teksten en weer uitgeveegde teksten.
De titel van het geheel is A native of nowhere (a sketch). “A native of nowhere” is hoe Nat Nakasa (1937 – 1965) zichzelf beschouwde. Nakasa maakte enige naam in Zuid Afrika als journalist van onder meer het toen nog roemruchte Drum magazine. In 1964 kreeg Nakasa een beurs om in Harvard journalistiek te gaan studeren. De Zuid-Afrikaanse regering weigerde hem echter een paspoort vanwege zijn anti-apartheidsstandpunt. Hij vertrok daarop met een enkel uitreisvisum, waarmee hij niet meer terug kon keren naar Zuid Afrika. In Amerika werd hij echter verteerd door heimwee en binnen een jaar sprong hij van een flatgebouw, waarmee hij een eind aan zijn leven maakte. Hij ligt nu begraven in New York. Met de overblijfselen van de performance en met de muurtekening maakt Wa Lehulere zich een deel van het leven van Nakasa eigen en daarmee een deel van de geschiedenis van zijn land.
Dat de geschiedenis van Zuid Afrika geen vrolijke is, mag algemeen bekend geacht worden. Wa Lehulere is een jonge kunstenaar van na de apartheid. Maar het verleden laat zich niet makkelijk begraven in Zuid Afrika (en waar wel?). Om iets van het heden te begrijpen is het zaak voor kunstenaars van de generatie van Wa Lehulere om te graven, zelfs in het nabije verleden. Want het verleden heeft twee nare eigenschappen: het wordt verdraaid of het wordt vergeten, willekeurig en onwillekeurig. Maar het verleden onderzoeken kan pijn doen. Wa Lehulere trachtte tijdens de performance een tekst voor te lezen met de spelden in de mond. Na het voorlezen werd de tekst verbrand. Een in alle opzichten pijnlijke gebeurtenis. Die pijn is min of meer weg uit de overblijfselen. De drie lessenaars zijn leeg en het papier is verbrand, de veiligheidsspelden liggen nutteloos op de grond en op het bed groeit jong gras. Zo’n bed is een rustplaats en het jonge gras staat in tegenstelling tot het verbrande papier. Er is blijkbaar steeds hoop op iets jongs en beters, elders, of waar dan ook. Maar de veiligheidsspelden, hoewel ze nu functieloos verspreid liggen en geen stem meer kunnen tegenhouden, zijn nog wel aanwezig.
To the late comer’s are left the bones, staat tegenover de performance-overblijfselen, in de wandtekening. Je zou dat dubbel kunnen interpreteren: aan hen die overleden zijn worden de botten gelaten, of voor de laatkomer zijn alleen de botten nog over. Wie wil weten wat er was, zal genoegen moeten nemen met de botten. Dat geldt eveneens voor de overblijfselen van de performance.
Boven een grote eenvormige menigte die opkijkt naar een monumentale figuur , die uiteindelijk een aangekleed bot blijkt te zijn, boven een gat met polaroidfoto’s, staat A grave misunderstanding: een ernstig misverstand of, de onderlijning volgend, het misverstaan van een graf.
En elders richt hij zich rechtstreeks tot een gat, waarbij de schrijver opmerkt dat hij het woord “gat” (hole) altijd als een werkwoord heeft opgevat. Het graven zit er letterlijk in bij Wa Lehulere en je kunt het tekenen van hem als een soort graven zien. Maar gaten zijn ook die gebieden in ons geheugen die blanco zijn, daar waar we niets meer weten, ons niets meer kunnen herinneren. Dat laat ook zien hoe fragiel de overblijfselen van de performance zijn. De plaats waar die staan en liggen is in feite een plaats vol gaten in het geheugen, er zijn nog slechts de dingen zelf die misschien het geheugen weer kunnen aanwakkeren, maar hoe langer de zaken daar staan en liggen, hoe moeilijker dat wordt. En dat geldt in feite ook voor de tekening.
Wa Lehulere is duidelijk een talige kunstenaar, hij werkt met symbolen en teksten, het is niet voor niets dat hij zijn tekening componeert als een aantal toneelscènes. Gush is ook een talige kunstenaar, maar zijn teksten zijn meer korte redeneringen waarbij het symbolische van de woorden en hun betekenissen minder een rol spelen dan bij Wa Lehulere. En zijn beeldtaal is veel meer die van de fotograaf die binnen een fotografisch kader een compositie maakt en dus automatisch te maken heeft met de zaken die zich binnen dat kader afspelen. Beide zijn op zoek naar hoe het komt dat de dingen om hen heen zo zijn als ze zijn, hoe het komt dat de Zuid-Afrikaanse samenleving zo is als die is en welke consequenties dat heeft voor het heden. Verder zijn beide precies en toegewijd aan de techniek die ze gebruiken. Gush’ composities zijn helder en afgewogen en Wa Lehuleres manier van tekenen is zowel trefzeker als precies.
Kudzanai Chiurai (wiens werk voor het eerste deel van dit project hier besproken werd) verenigt in principe ook diezelfde kenmerken in zijn werk. In dit deel van de tentoonstelling laat hij twee foto’s zien uit de serie Revelation (waarvan er ook een aantal in het eerste deel van het project in de Rotterdamse Kunsthal te zien waren). Met hun veelkleurigheid en volheid van details en aspecten hebben ze een compleet andere uitstraling dan de werken van Gush. Op die manier wordt ook het enorme verschil aan achtergrond van beide duidelijk, hoewel beide afkomstig uit zuidelijk Afrika. Maar het is niet alleen achtergrond, persoonlijk temperament speelt ook een rol. Want, hoe voor de hand liggend het ook moge zijn dat Gush zich met de ethiek van de arbeid en Chiurai zich met postkoloniale verschijnselen bezighoudt, er is geen reden te verzinnen waarom een naar Zuid-Afrika gemigreerde zwarte Zimbabweaan zich niet met arbeidsethiek zou bezighouden en waarom een blanke Zuid-Afrikaan zich niet met de postkoloniale situatie zou bezighouden. Maar blijkbaar is de realiteit toch nog sneller dan het vooroordeel.
Chiurai deelt de taligheid met beide andere kunstenaars, zij het weer op een andere manier. Hij gebruikt clichés, stereotypen en combineert ze met andere stereotypen. Maar hij laat ook twijfel bestaan over de stereotypen. Hij doet dat door een geraffineerde regie van zijn werken, gebaseerd op een uitstekend technisch kunnen en op een goed gevoel voor karakterisering. Hij beheerst de kunst voortdurend dubbelzinnig te zijn, door in één werk het ene te tonen maar het tegengestelde te laten zien. Chiurai is evenals zijn twee generatiegenoten van een postkoloniale generatie en hij houdt zich niet zozeer met het verleden bezig maar meer met de beelden zoals die in de media na de dekolonisatie ontstaan zijn, zich gehandhaafd hebben en uitgegroeid tot beelden die bijna karikaturen van zichzelf geworden zijn. Chiurai gebruikt het verleden wel, maar graaft er niet naar, is er niet naar op zoek.
“This is not Africa”, bezweert de titel van het project en inderdaad, de tentoonstelling laat niet iets zien over Afrika, hoewel het werk geïnspireerd is door aspecten van de samenleving in zuidelijk Afrika. Maar werk van Nederlandse kunstenaars zal zich net zo min laten inspireren door aspecten van bijvoorbeeld de Italiaanse samenleving, en toch zijn Nederlanders en Italianen beide Europeanen en leven zij in het zelfde continent.
Afrika bestaat en bestaat niet, maar het is de vraag of deze tentoonstelling dat nu werkelijk oproept, of zich daarmee bezighoudt. Natuurlijk, de nietsvermoedende bezoeker zal bij Gush de stad Johannesburg opmerken en de worsteling van de kunstenaar met de Zuid-Afrikaanse werkethiek, de bezoeker zal ook iets van het apartheidsverleden van Zuid Afrika tegenkomen in het werk van Wa Lehulere en zal zien dat de werken van Chiurai bevolkt zijn met Afrikanen. Maar in hoeverre is dat nog echt wennen vandaag de dag? Misschien nog wel te veel. Voor zover This is not Africa, this is us daar enige verandering in kan brengen, is dat mooi. Maar vooral zijn er inspirerende en pakkende werken te zien van drie nog betrekkelijk jonge kunstenaars.
(Klik op de plaatjes voor een vergroting)
Bertus Pieters
Zie ook: http://chmkoome.wordpress.com/2014/02/07/west/
http://www.avondlog.nl/blog-item/not-africa
http://www.westdenhaag.nl/exhibitions/14_02_This_is_not_Africa_III/more4
Villa La Repubblica 