Doorgaan waar Mesdag ophield; Panorama Continuüm, Panorama Mesdag, Den Haag

Het panorama vanaf het Scheveningse Seinpostduin over de Noordzee, het strand, de duinen, het dorp Scheveningen, de Scheveningse en Haagse bossen en verderop de stad Den Haag werd 135 jaar geleden geschilderd door Hendrik Willem Mesdag, geholpen door zijn vrouw Sientje en door Bernard Blommers, Théophile de Bock en George Hendrik Breitner. Dergelijke panorama’s waren in die tijd razend populair, maar ze raakten al snel uit de mode door de opkomst van fotografie en film en het Panorama Mesdag is het laatstovergeblevene in Nederland. Als zodanig trekt het nog steeds veel bezoekers en terecht. Het is een bijzonder mooi geschilderd panorama en het is recentelijk gerestaureerd. Maar er is ook de idee van de al maar doorlopende horizon en het nergens verspringende of vervlakkende perspectief, een realisme dat enerzijds wil bedriegen, anderzijds steeds weer laat zien dat het om een geschilderde realiteit gaat. Maar weinigen kunnen weerstand bieden aan de fascinatie voor een dergelijk panorama. Het is dan ook meer dan een simpele attractie.

Het zou zonde zijn van de vele aspecten van het panorama, wanneer het slechts een ding is waar toeristen langs gejaagd moeten worden. Als hedendaags museum doet Panorama Mesdag er dan ook alles aan om de bezoeker op verschillende manieren te wijzen op die uiteenlopende aspecten. Met de huidige tentoonstelling Panorama Continuüm is het museum daar goed in geslaagd met werken van Zeger Reyers, Pietertje van Splunter en Gerco de Ruijter. Hoewel slechts twee werken tentoongesteld zijn die zijn geïnspireerd door Mesdags Panorama, sluiten de andere tentoongestelde werken prachtig aan op de thematiek ervan. Van Splunter is eigenlijk alleen vertegenwoordigd in het werk van collectief Broos, dat zij samen met Reyers vormt. Reyers en De Ruijter laten ieder ook werken zien die op zich niet gemaakt zijn voor de tentoonstelling, maar er wel wondergoed bij passen.

Bij Reyers gaat het om echtheid, natuurlijkheid van het materiaal, bij De Ruijter gaat het om het gezicht op de realiteit en de echtheid van de vervorming die dat oplevert. Beide manipuleren het toeval, waarbij Reyers het echte als materiaal zo letterlijk mogelijk in handen neemt en De Ruijter, als fotograaf, meer op afstand blijft. Je zou kunnen zeggen dat ze beide iets willen aantonen over de realiteit, de natuur en over de door ons ervaren echtheid daarvan, maar in de eerste plaats moeten hun verrichtingen aansprekende beelden opleveren. Anders kan er niets aangetoond worden, wat er dan ook aan te tonen zou zijn.

Zo zit er volgens Reyers muziek en ritme in de zee. Eigenlijk wist je dat allang. Wie langs de kustlijn loopt, hoort immers de golven met een zeker ritme breken in de branding. Het is eigenlijk vreemd dat er geen beroemde meesterwerken zijn gecomponeerd op dat bijzondere ritme dat een vreemd mengsel van rust en kracht inhoudt, een soort machtige ademhaling die met opkomende vloed steeds heviger wordt en met eb weer afneemt. Maar voor Reyers zou het componeren op zich al een brug te ver zijn, te ver verwijderd van het eigen natuurlijke geluid van brekende golven en bovendien te ver verwijderd van het zichtbare ritme ervan en sowieso te ver van het klotsende, zoute water en het zandstrand. Toch vereist het maken van een kunstwerk uit de aard der zaak een menselijke ingreep. Het mag de natuur zijn die het ritmische geluid veroorzaakt, de zeggingskracht ervan zit puur tussen ónze oren. Bij de zaken die hij maakt is juist Reyers zich daarvan bewust en maakt hij die fijne balans tussen de werking van het natuurlijke en de menselijke ingreep tot materiaal van zijn werk.

In de video Drumstel (2004) drijft een aantal gekleurde, aan elkaar geketende en verankerde olievaten op het water vlak voor de kustlijn. Wie de drijvende olievaten op de video voor het eerst ziet, zal misschien denken aan een scheepsramp, maar uiteindelijk gaat het om schone, lege vaten, die, naar gelang het opkomend tij intenser wordt, steeds harder tegen elkaar slaan en daardoor steeds harder klinken in de branding. Daarmee gaat het werk voorbij aan welke ecologische ramp dan ook en concentreert zich op het ritme van het geluid en het beeld. Het ritme van rust en kracht wordt er een van verbrijzelende oerkracht. De stevig geketende vaten worden hevig gebutst en hun klank verandert ook naarmate de tijd verstrijkt. Zij zijn uiteindelijk niet bestand tegen het schier oneindige ritme van de branding. Dat gaat in tegen de renaissancistische, en nog steeds tot op zekere hoogte opgeld doende, idee dat een kunstwerk eeuwigheidswaarde zou moeten hebben. Ars longa, vita brevis, dat idee. Je kunt je daarbij de vraag stellen, wat hier het kunstwerk is: het drumstel zelf of de video ervan. Het drumstel laat zich relatief snel verouderen door de branding en in hoeverre een video het eeuwige leven heeft, moeten we maar afwachten. In ieder geval heeft het niet het eeuwige leven van de branding op het zandstrand. Ars en vita vallen daardoor nu samen tegen de achtergrond van de Schouwense kustlijn. Je zou het zelfs als een commentaar kunnen aanvoelen op Mesdags panorama, dat nog niet zo lang geleden gerestaureerd is, terwijl het door Mesdag eigenlijk niet met de eeuwigheid in het hoofd gemaakt werd.

Een van de belangrijkste aspecten van het Panorama Mesdag is natuurlijk het schier oneindige van het kijken. De indruk wordt niet alleen gegeven dat je tot behoorlijk ver in de omtrek kunt kijken, je kunt ook om je heen blijven kijken zonder dat er een einde aan het beeld komt. Zonder onderbreking komen steeds dezelfde taferelen weer voorbij, geplakt tegen een dezelfde rechte horizon. Wat op de top van een echt duin een mooie maar vanzelfsprekende ervaring is, wordt een wonder in de beeldende kunst. In Reyers’ Vuurtoren (1997) draait de camera met het licht van de vuurtoren mee. Daarmee wordt het panorama vanaf de vuurtoren een vertaling van de eindeloze horizon met steeds dezelfde terugkerende elementen naar het platte vlak. Het beeld heeft, anders dan in Mesdags Panorama, kaders, maar de oneindig doorgaande horizon wordt benadrukt door de steeds weer terugkomende beelden. Die beelden veranderen wel want ze zijn opgenomen in anderhalf uur rond zonsopkomst. Geruime tijd vóór zonsopkomst is er buiten nog niets te zien omdat het donker is. Het licht reflecteert in de ramen aan de binnenkant  van de vuurtoren. Pas later komt de zon op en wordt het panorama rond de vuurtoren duidelijk. Wederom gebruikt Reyers ruw basismateriaal. Aan het landschap of de vuurtoren heeft hij niets veranderd, behalve dat hij aan de laatste een camera bevestigd heeft.

Reyers zit in veel van zijn projecten als het ware midden in zijn materiaal om het zijn werk te laten doen en om te registreren hoe het zijn werk doet. De Ruijter neemt, zoals gezegd, juist meer afstand tot zijn materiaal. Hij werd bekend met foto’s gemaakt door een aan een vlieger gemonteerde camera. Er zat en zit een mate van toeval in de verkregen beelden. Bovendien maakt hij op die manier beelden die hij zelf nooit door de lens gezien heeft. Door jaren ervaring kan hij onderhand natuurlijk redelijk inschatten wat hij ongeveer op het beeld krijgt en hij weet wat hij waar en wanneer het beste in beeld kan brengen. Niettemin registreert hij niet wat hij zelf ziet. In de huidige tentoonstelling laat hij geen van die vierkante “klassieke” De Ruijters zien. Wel is onder anderen de tweekanalenvideo Alamosa (2014-15) te zien, die, in dit verband, nog het meest overeenkomt met het werk van Reyers, in het bijzonder diens Vuurtoren, omdat De Ruijter in dit geval fysiek wel heel dicht bij zijn materiaal is. Ook hier is een camera verbonden aan iets elektromechanisch dat ronddraait, in dit geval een irrigatie-installatie in de droge Amerikaanse staat Colorado. Het effect is alleen heel anders. Kijkend krijg je het idee dat je op een weg met een eeuwig durende bocht zit en het gevoel bekruipt je onderweg te zijn zonder een specifiek doel. Daarin verschilt Alamosa van Reyers’ Vuurtoren. Reyers benadrukt in Vuurtoren het ronddraaien en het terugkeren van beelden – zij het steeds veranderend – en komt daarmee nog het dichtste in de buurt van Mesdags Panorama. Het werk van De Ruijter lijkt juist vooruit te bewegen. De Ruijter neemt ook meer afstand doordat de vertekening door de camera, die hier niet naar buiten toe gericht om zijn as draait, een rol speelt in het verhaal. De Ruijter verandert daardoor het perspectief op de realiteit, iets wat bij Reyers minder voor de hand ligt. Het is bij De Ruijter niet zozeer de puurheid van zijn materiaal dat het werk moet doen als wel het uiteindelijke resultaat en dat houdt bij hem eerder een alternatieve realiteit in dan Reyers’ verhevigde realiteit. In Alamosa leidt de weg nergens naartoe en de horizon lijkt voortdurend te wijken.

Ook in de vier panoramafoto’s (2007 – 2012) die De Ruijter in Panorama Mesdag toont wijkt de horizon in die zin dat de kromming van de aarde zichtbaar lijkt. Je ziet in een aantal foto’s de aarde onderaan en bovenaan al min of meer wegbollen terwijl het midden van de foto naar je toe bolt. Op de foto’s zijn geen mensen te zien. Wel zijn op een foto van de dijk bij Zurich, het dorp bij het Friese uiteinde van de Afsluitdijk, duidelijk resultaten van menselijke activiteit te zien. De figuren die zij vormen, strekken zich uit over de langgerekte vorm van de foto en zweven als het ware naar achteren, naar een onzichtbare, kromme horizon die verder buiten beeld blijft en in feite net zo onbereikbaar is als in Alamosa. Er zit dus diepte in het landschap dat De Ruijter laat zien, er komen zaken naar voren en naar de rand toe wijkt het landschap, maar niet zoals in een regulier landschap waarin objecten en structuren op de voorgrond staan, in het middenplan en in de achtergrond in perspectief naar de horizon. De voorgrond staat in deze foto’s niet vóór de achtergrond. Niettemin worden de foto’s een soort landschappelijke monumenten, waarbij het monument niet in het landschap zelf te zien is, maar als foto hier in het museum.

De Ruijters foto’s zijn in feite een vorm van land art zonder dat hij ook maar een vinger naar het landschap heeft uitgestoken. Dat zou je zelfs kunnen stellen over Contact sheet 2, een samenstel van Google Earth afbeeldingen van cirkelvormige irrigatievelden uit 2012.

De Ruijters Ringdijk werd speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt. De camera met fisheye-lens staat er omhoog gericht naar de uiteinden van objecten in het landschap die omhoog reiken, in dit geval de populieren langs de weg op een dijk. Populieren, zowel Italiaanse als Canadese, zijn een bekend beeld in  het polder-  en rivierenlandschap van Nederland, hoewel ze steeds vaker om onduidelijke redenen het veld moeten ruimen. Ze komen zelfs voor in Marsmans Herinnering aan Holland. Bij Marsman staan de “ondenkbaar ijle populieren” als “hoge pluimen aan den einder”. Wederom verplaatst De Ruijter de horizon naar het oneindige door de takken en twijgen van de populieren “ondenkbaar ijl” te laten worden naar de bolvormige hemel toe, die door het fisheye-perspectief zijn eigen wetmatigheid heeft gekregen. “De lucht hangt er laag” om Marsman weer te citeren, maar dat krijgt een heel andere betekenis in Ringdijk waarin de takken van de toppen van de populieren opdoemen, naderbij komen en weer verdwijnen zonder dat hun geworteldheid in de aarde ooit duidelijk wordt. Het heeft een dromerig en licht bedwelmend effect, door het ronde rustig bewegende beeld en door de prachtige muziek van Michel Banabila, met wie De Ruijter vaker samengewerkt. Die samenwerking is dermate geslaagd dat muziek en beeld vrijwel gelijkwaardige partners zijn.

De installatie Continuüm van het samenwerkingsverband Broos (Pietertje van Splunter en Zeger Reyers) doet enigszins denken aan de idee van Ringdijk in dat het niet op de horizon of het landschap is gericht, maar op een uitbollende hemel daarboven en dat je je daar omheen kunt bewegen. Om Continuüm kun je inderdaad zelf heen lopen. De hemel is hier te zien in een hangende parabool compleet met wolken en meeuwen die er willekeurig doorheen vliegen. Ook de momenten van de dag wisselen: je kunt het zien terwijl het licht wordt, midden op de dag of bij zonsondergang. Technisch is dit natuurlijk sowieso een huzarentstukje zonder weerga, dat nog meer op gezichtsbedrog berust dan Mesdags Panorama zelf. De meeuwen lijken op het eerste gezicht (en misschien ook op het tweede gezicht) levensecht. Het geheel had niet kunnen bestaan zonder de samenwerking van Broos met videogame-designer Rob Bothof. Hij heeft ervoor gezorgd, dat het mogelijk werd om de meeuwen op een willekeurige meeuwenmanier te laten vliegen, onregelmatig met de vleugels bewegend, solitair vliegend of in groepen, vlakbij langs scherend of in de ochtendnevels zwevend. Fraai is ook het amalgaam van ideeën van Van Splunter – die een meer schilderkunstige achtergrond heeft en duidelijk steeds vanuit die achtergrond denkt, ook wanneer ze in andere disciplines werkt – en Reyers, die ongetwijfeld het liefst echte meeuwen door een gat in het dak naar binnen had willen zien vliegen. Bothof was nodig om de ideeën technisch samen te brengen. Als pendant bij Mesdags Panorama werkt het resultaat nu eigenlijk al als een vanzelfsprekende en onmisbare aanvulling in het museum. Je zou kunnen zeggen dat dit werk verder gaat, waar Mesdag ophield en het is een ware bezienswaardigheid geworden.

Alle lof uiteraard voor de kunstenaars voor deze fraaie zomertentoonstelling, maar ook voor Panorama Mesdag dat de uitdaging aangegaan is en het publiek nu verder of op een andere manier kan laten kijken dan alleen naar Mesdags Haagse horizon.

Klik op de plaatjes voor een vergroting.

 

Bertus Pieters

 

Zie ook: https://kunstblijfteenraadsel.nl/2016/04/21/panorama-continuum-panorama-mesdag/

http://www.nrc.nl/handelsblad/2016/04/27/ga-zitten-en-droom-weg-1613258

http://metropolism.com/reviews/panorama-continuuem/

http://jegensentevens.nl/2016/04/het-leven-van-een-meeuw-in-panorama-mesdag/

https://chmkoome.wordpress.com/2016/04/07/panorama-continuum/

http://deposthoorn.nl/nieuws/eindelijk-een-tweede-panorama-in-den-haag-1.5916022

http://www.michielmorel.nl/gerco-ruijter-en-nieuwe-werkelijkheid-landschap/

https://www.cultureelpersbureau.nl/2016/04/moderne-panoramas-bij-mesdag/