Tussen einde en begin #42: Danila Tkachenko

Motherland 1

Brand is iets extreem radicaals. Het vernietigt alles tot kool en gesmolten substantie. Waardevolle zaken verdwijnen letterlijk. Het Nederlands kent de uitdrukking “alle schepen achter je verbranden”. In de uitdrukking worden schepen voorgesteld als verworvenheden, daden, idealen, ja, zelfs de dingen waaraan je emotioneel gehecht kan zijn. Door ze te verbranden, laat je al die zaken rigoureus achter je. Je kunt na het verbranden een heel nieuw leven beginnen. Op het land kun je in dit kleine land niet zomaar zonder gevaar grote zaken achter je verbranden. In Nederland is een willekeurige brand wereldnieuws op nationaal niveau, of het nu gaat om een natuurbrand, het uitbranden van een veestal of om het afbranden van een woning. Nederland is ook zo klein en dichtbevolkt dat een brand op het land altijd implicaties heeft voor omwonenden. Een brand in dit land, waar die zich ook voordoet, is een schrikbeeld. Het is tekenend dat de metafoor in de uitdrukking zich voordoet op zee, het enige deel van Nederland waar nog enige vrijheid en een idee van grote ruimte ervaren kan worden.

Motherland 13

Dat is totaal anders gesteld in Rusland, het grootste land van de wereld, waarnaast menige trotse natie zich geografisch nietig verdwergd ziet. Rusland heeft altijd meer gesteund op zijn gigantische landoppervlak dan op de relatief weinige en economisch moeilijk bruikbare zeeën die daar zijn. Als je “schepen achter je” wil verbranden in Rusland, zul je dat op het land moeten doen. De volgende tekst zou met betrekking tot Nederland dan ook vrijwel niet geschreven kunnen zijn: “Het [foto]project werd geschoten in gebieden op afstand van bevolkingscentra en bossen. Alle mogelijke maatregelen voor vuurveiligheid werden toegepast. Gedurende het project werd geen enkele schade toegebracht aan privé-eigendom of cultureel erfgoed.” Dit fragment is onderdeel van een begeleidende tekst bij een fotoserie, genomen in Rusland, door een Russische fotograaf. In een serie van dertien foto’s, genaamd Moederland (Motherland, Родина, 2016/17), toont fotograaf Danila Tkachenko (1989) (1) een aantal huizen en zaken die in het duister in brand staan. Van te voren heeft hij een verlaten en vervallen dorp uitgezocht, is er naartoe gereisd om het vervolgens stelselmatig in de brand te steken en er foto’s van te maken. Tegen de achtergrond van een soms diep donkerblauwe, soms zwarte hemel en een zwarte ondergrond staan karkassen van huizen en boerderijen helgeel te fikken, terwijl soms vale rookwolken de hemel in walmen.

Still uit: Almanaque video portraits IX: Danila Tkachenko. https://www.youtube.com/watch?v=MejSdUdf0D8

Gezien de esthetiek van de foto’s was het geen simpele klus. Natuurlijk, vuur is fotogeniek, maar het kan aan betekenis winnen wanneer het geregisseerd wordt. Ieder object in de serie moest branden op de manier die voor de foto het beste was. De vorm van het object moest helder en herkenbaar op de foto komen en moest zijn eigen monumentale waarde krijgen. Ook moest ieder object dusdanig genomen worden dat de foto voldoende mogelijkheden in zich zou hebben qua kleur – het oplichtende geel van het vuur, de contouren van het object, het schijnsel van het vuur op de ondergrond, de grauwe rookwolken die ten hemel stijgen, de kleur van het gras, het blauw van de hemel, eventuele spiegeling in het water, contouren van bomen en struikgewas op de achtergrond enzovoort – om het maximale aan zeggingskracht bij het afdrukken eruit te kunnen halen. Afgezien van de eventuele juridische problemen die van te voren bekeken moesten worden bij een dergelijk plan, en het uitdenken van een veilige aanpak voor het fotograferen zelf, moet het ook fysiek een inspannende en enerverende bezigheid zijn geweest om deze objecten te fotograferen. Op het moment dat je een object in de brand steekt volgt het vuur zijn eigen pad en moet het in toom gehouden worden. Je moet dus na alle uitgebreide voorbereiding om de juiste regie te krijgen, ook uiterst snel en oppassend zijn. Je zult ieder object fysiek in de brand moeten steken en daarna hard weg moeten lopen, na er zeker van te zijn dat het vuur zich niet verder zal uitbreiden dan tot waar je het hebben wil. Het is duidelijk dat het fotograferen goed gecoördineerd teamwerk vereist heeft. In feite zijn alle handelingen die verricht moesten worden een kunstwerk op zich.

Motherland 2

Maar daar ging het de fotograaf duidelijk niet om; het ging hem om de resultaten. Hij wilde de objecten helder maar machteloos brandend fotograferen en noemde het project Moederland, dat wil zeggen, het Russische “Родина”, dat ook vertaald kan worden met ‘thuisland’ of ‘vaderland’, maar letterlijk ‘moederland’ betekent. In West Europa is een ‘moederland’ een land met koloniën, zo was Nederland ooit het ‘moederland’ van Nederlands Indië en van Suriname, daarbij was Nederland zelf het ‘vaderland’ van de Nederlandse inboorlingen, maar in Rusland is het ‘moederland’ het vaderland. Vooral in deze fotoserie krijgt het idee van een ‘moederland’ de betekenis van ‘land van oorsprong’; dus niet een land van inboorlingschap, geen ’vaderland’, maar een soort brongebied van een nationale geschiedenis. Een gebied waarnaar je al dan niet geestelijk terug kunt keren om de bronnen van je bestaan binnen een natie te erkennen. Je zou het een motor van nationalisme kunnen noemen. Een fictie, een misleidende nostalgie die als in een religie, voor binding moet zorgen.

Motherland 12

Rusland kent verlaten boerennederzettingen, zelfs nog uit de tijd van vóór de collectivisatie tijdens de Sovjet Unie (1922-1991). De boeren in die dorpen moesten gaan werken op collectieve boerderijen of gaan wonen in de stad. Het is immers mooi een arbeidersparadijs te bouwen, maar dan moet je wel voldoende arbeiders hebben in je steden om dat waar te maken en vóór de collectivisatie (en nog lange tijd daarna) was Rusland grotendeels een boerenland. Die boeren waren niet de stoere jongens en meiden die je later in de socialistische kunst zag. Het waren veelal keuterboertjes in kleine gemeenschappen die een hard bestaan leden. Overigens gaat de ontvolking van het platteland in Rusland nog steeds door. Van die verlaten dorpen bestaan er nog steeds een aantal. Ze zijn vergeten in een land dat zo immens groot is, dat ze ook vergeten kunnen worden. Met dat vergeten, is ook een historische bron vergeten; een bron van pijn. Eerst de pijn van het armoedige slavenbestaan als keuterboer of horige, daarna de pijn van het verlies van een wijze van bestaan – hoe armoedig ook –  en het gedwongen vertrek uit de dorpen om op te kunnen gaan in het beloofde paradijs van het socialisme, en in het algemeen in de modernistische vaart der volkeren. Alle verandering, al is het de verheffing uit nederigheid, doet pijn, nog afgezien of de verhuisde boeren inderdaad verheven werden en niet opnieuw tot slaven van een systeem werden gemaakt. De dorpen en de boeren zijn vergeten en aan de natuur overgelaten, maar hun pijn woekert door in het hedendaagse Rusland, zo moet Tkachenko gedacht hebben; ook waar in Rusland, enigszins als in Nederland, een zekere nostalgie bestaat naar de kleinschaligheid en gemeenschapsgeest van het platteland. Pijn is misvormd tot nostalgie.

Motherland 4

De fotoserie lijkt een oproep om die misleidende nostalgie nu definitief te vergeten en het heden onder ogen te zien. De serie is als een Oudejaarsvuur waarmee de oude geesten verjaagd worden. Toch zijn het ook beelden die zelf weer pijn oproepen. Tkachenko opent eerder de wond van het verleden dan dat hij het verleden ermee afsluit. Alle objecten zijn min of meer herkenbaar. Huisjes lichten spookachtig op met hun duistere vensteropeningen, een schuur laat zijn brandende ribbenkast zien. Er is ook een brandend kubusvormig object in de serie (foto 2), als een verwijzing naar de ooit veelbelovende, modernistische toekomst. Voor een historicus – gespecialiseerd in kunst of niet – doen de foto’s sowieso pijn, immers, hier wordt historisch materiaal in de brand gestoken. Dezelfde pijn die het kapot laten vallen van een Ming-vaas door Ai Weiwei teweeg bracht. Het schijnt dat het Tkatchenko inderdaad ook kwalijk genomen is door sommigen. Wellicht om die historische redenen, maar ongetwijfeld ook om het verbranden van een nostalgische idylle.

Motherland 11

Met de foto’s richt hij echter een nieuw monument op. Is het daarmee dan ook een monument voor een moederland, of verheerlijkt de serie juist de vernietiging daarvan? In feite zijn de foto’s beide en meer. Het moederland, het gebied van oorsprong laait nog één keer helder op met alle pijn en vuur die het in zich heeft, maar in de foto’s blijft het beeld ook bestaan en raken pijn en vuur juist niet uitgedoofd.  Het vuur in de foto’s raakt ook aan het sublieme, het onzegbare, ontzagwekkende, en dat maakt de fotoserie moeilijk echt te doorgronden, want het sublieme laat zich niet doorgronden.

Motherland 5

Het sublieme van een dergelijke radicale ingreep als brandstichting lijkt in een land als Nederland niet meer te bestaan, althans niet op die manier. In het overbevolkte Nederland kan een brand per definitie alleen maar een spektakel zijn dat door zo veel mogelijk kijkers gedeeld dient te worden. Afgezien dat hier geen dorpen zijn die verbrand kunnen worden, zou je voor zo’n spektakel crowd-funding moeten organiseren, een kleine hype veroorzaken en de hoogste bieders een vrijkaartje moeten geven om het spektakel op de voorste rij bij te mogen wonen. Publiciteit zou hier onderdeel worden van het kunstwerk. Het sublieme bestaat er in Nederland in dat zoveel mogelijk toeschouwers òòòòhh roepen. Dat is niet het sublieme van Moederland. In die fotoserie noopt het kijken juist tot introspectie. Zeker, het in de brand steken van de objecten moet voor Tkachenko en zijn helpers een spektakel van de eerste orde zijn geweest, maar met het maken van de foto’s werd het spektakel als het ware het zwijgen opgelegd. De fotoserie is een stil spektakel geworden en wie de foto’s individueel bekijkt heeft het sublieme alleen voor zich. De nostalgie is definitief verbrand, maar het vuur, de pijn en het sublieme blijven bestaan om een plaats te krijgen in de geest van de kijker.

Motherland 6

(Klik op de plaatjes voor een vergroting)

(All pictures in this article are meant to be illustrations and are not used for commercial reasons. Copyright holders who object to the use of their pictures in this article should contact me)

Bertus Pieters

(1) De gehele serie is hier te zien: http://danilatkachenko.com/projects/motherland/. Werk van Tkachenko was tot nu toe alleen in groepsexposities te zien in Nederland, onder meer in de tentoonstelling Nomadic Mountains in Schunck, Heerlen in 2018, in het Fotofestival van Naarden in 2017, in Fort Nieuwersluis in 2015, in Enschede en op Noorderlicht in Leeuwarden in 2014. Een solotentoonstelling in Nederland zou inmiddels voor de hand liggen.

VILLA LA REPUBBLICA IS NIET VERANTWOORDELIJK VOOR MOGELIJKE ADVERTENTIES OP DEZE PAGINA!!!