Het absurde als materiaal. Topp & Dubio: This must be 2019, Bunker, Westbroekpark, Den Haag

Stel: je belandt in 2019. Wat tref je daar aan? 2019 is niet bijzonder ver weg; over vijf jaar is het zover.

Misschien heeft vijf jaar geleden iemand je gevraagd je te bedenken waar je over vijf jaar zijn wilde, zodat je je een doel kon stellen of zo (er zijn nu eenmaal professionele mensen die je aanbevelen steeds maar ouder te worden). Maar kon je je, toen in 2009, ook bedenken hoe de wereld er nu, anno 2014 uit zou zien? Je dacht in 2009 alles al gezien te hebben, maar nu bezoek je een tentoonstelling en je ziet misschien toch weer iets bijzonders. Of misschien ben je net zo blasé als vijf jaar geleden en vind je dat er steeds weer nieuwe dingen getoond worden die je al gezien hebt.

En je merkt niet eens dat er een tegenstrijdigheid zit in die redenering. Maar in die tegenstrijdigheid zit het absurde. Want wat is er nieuw aan die dingen en hoe komt het dat je ze al gezien hebt, terwijl ze toch nieuw zijn? Zeker, de dingen hebben een geschiedenis; dat hebben ze altijd. Die geschiedenis, al is die nog zo kort, geeft ze een betekenis en dat maakt dat ze niet nieuw kunnen zijn. En misschien is het de geschiedenis van de dingen die je zo blasé maakt. De onderwerpen die die geschiedenis maken, die ken je nu wel en de manier waarop ze gebruikt worden in de dingen die je ziet, die ken je nu ook wel. Op die manier wordt het heden niet alleen een optelsom van de geschiedenis tot zover, maar ook een doodlopende weg. Ook menig kunstenaar voelt zich vroeger of later een keer op die doodlopende weg.

Tijd dus om dat doodlopen te vermijden en een sprong vooruit te maken. Dat is precies wat Topp & Dubio gedaan hebben met hun installatie This must be 2019 in de bunker aan de rand van het Haagse Westbroekpark.

De uit de Tweede Wereldoorlog stammende bunker V192 is nu deels opslagruimte van de aanpalende theeschenkerij. De Duitsers herbergden er de machinerie voor de communicatie in het marinehoofdkwartier van het Scheveningse deel van de Atlantikwall.

Die machinerie produceerde nogal wat warmte dus de bunker is voorzien van opvallende ventilatiegaten. Die specifieke geschiedenis is, nu de bunker als expositieruimte dient, dus terzijde geschoven. En zeker wanneer het gaat om een installatie die gaat over 2019.

Maar de dingen laten zich moeilijk ontkennen en de vorm die de Duitsers in hun snode efficiëntie aan de bunker gegeven hebben, is nu het omhulsel voor de expositie. Ook ontkennen is een vorm van erkennen, immers, de ventilatiegaten, de deuren, nissen en gangen spelen des te meer een rol in het geheel.

Naar verluidt hebben Topp & Dubio een aantal objecten en materialen van hun atelier verzameld die geen geschiedenis of betekenis hadden. Ontdaan van hun bedoeling en verhaal hebben zij er in de ruimtes van de bunker een installatie van gemaakt, die bovendien begeleid wordt door tekst en geluid.

De teksten bestaan uit verklaringen langs de wand van dichter en taalkundige Sean Cornelisse. Maar die teksten zijn wel geschreven in een toekomstige taal, Ovismen genaamd. Gelukkig biedt een vouwblad, vrijelijk te snaaien bij de ingang, een vertaling in Hedenlands. Maar dat biedt een andere oplossing dan verwacht, want de Ovismen zouden ontstaan zijn door observatie en de oerkreten die die zouden bewerkstelligen. Vervolgens zijn die klanken weer vertaald en dat biedt teksten die het absurde van de hele onderneming benadrukken.

Het absurde zelf uit zich op het snijvlak van de betekenisloosheid van de dingen en de wil van de kijker om betekenis te zien. De hedendaagse beeldtaal maakt meer dan ooit gebruik van die tegenstelling, meestal op een dwingende manier. Vooral binnen de ons overspoelende consumentistische beeldcultuur wordt de kijker geacht een bepaald kader te hebben waarbinnen hij of zij gedwongen wordt een bepaalde richting uit te denken. Daarbinnen zijn allerlei gradaties van heel simpel tot redelijk intellectueel. Wanneer het beeld of de objecten iets veroorzaken binnen het denkkader van de kijker zodat die een ander betekenis ziet dan hij/zij verwacht, dan heet dat in zijn simpele vorm LOL en in zijn intellectuele vorm verontrustend of desoriënterend.

Dat alles wordt tegenwoordig samengevat onder de noemer “bizar”, maar het wordt ook absurd of absurdistisch genoemd. Meestal wordt daarmee niet veel meer dan verwisseling van betekenissen bedoeld. Maar in feite komt het absurde pas echt bloot te liggen wanneer een object, zaak of beeld ervoor zorgt dat het ontstaan van een betekenis in het hoofd van de kijker wordt tegengewerkt. De kijker wordt daarbij dus niet “op het verkeerde been gezet”, maar krijgt gewoon geen been om op te staan.

Dat is min of meer aan de hand bij This must be 2019. Immers, Topp en Dubio hebben hun best gedaan zaken te maken die geen geschiedenis hebben, althans niet de geschiedenis die we nu anno 2014 zouden kennen. Helemaal slagen daarin, doen zij natuurlijk niet. Maar de voor de handliggende truc in een blinde ruimte als een bunker om een bepaalde sfeer te creëren is vermeden, het dramatische of grootse of sublieme past nu eenmaal niet bij het werk van Topp & Dubio. De kracht moet puur uitgaan van dat wat getoond wordt (en ten gehore wordt gebracht).

Toch valt er wel enige structuur voor de kijker te zien. Zo wordt er in een aantal gevallen gebruik gemaakt van projectie, niet alleen met projectieapparatuur maar ook simpel door middel van spiegeling of verdubbeling door schaduw. Naast de gesuggereerde denkwereld van de zaken en objecten zelf, wordt die denkwereld dus ook nog eens vergroot of verdubbeld in een gesuggereerde ruimte.

Een van de fraaiste vondsten daarin is een vitrine of aquarium met gloeilampen die er quasi in drijven. Door de spiegelingen breidt de ruimte zich uit, maar ook het aantal gloeilampen breidt zich uit. Door de belichting is ook de schaduw van de gloeilampen en het patroon dat zij vormen op de bodem van het aquarium te zien en ook dat vermenigvuldigt zich wanneer je er van verschillende hoeken inkijkt. Ernaast ligt een gekleurd lint, je zou kunnen denken aan het kleurenspectrum, eronder staat een gesloten kist, een insluiting van ruimte en daarmee tegengesteld aan de vitrine met de lampen. De lampen zelf geven geen licht maar worden wel beschenen door een lamp, waardoor zij een schaduw werpen in plaats van zelf licht te geven. Het zijn redeneringen die logica trachten te geven aan dat wat hier getoond wordt. Maar het is geen noodzakelijke logica. En de begeleidende tekst OKUS UNNEMA MARUST BURRA MIKER SEKO (“okus” is “smaak” in de Joegoslavische talen en “burra” is “ezelin” in het Spaans; ga zelf maar kijken wat Cornelisse ervan maakt) biedt geen uitweg of verklaring maar eerder een extra gebeuren dat ontsnapt aan zowel de projecties en reflecties van de lampen in de vitrine als de geslotenheid van de kist.

En zo worden ook in de grote ruimte op twee plaatsen zaken gespiegeld. De ruimte en voorwerpen lijken door te lopen in een alternatieve ruimte. Maar die alternatieve ruimte is geen duidelijke ruimte, de ruimte is vaag. Je verschijnt er zelf in als imiterende geest, terwijl de historische ruimte om je heen in een anoniemere, onduidelijke ruimte verandert.

Maar de grote blikvanger in de grote ruimte is een zwarte cirkel op de vloer waarin allerhande dingetjes liggen, deels omgeven door cilinders die dusdanig staan opgesteld, dat je makkelijk het idee krijgt dat dit toch wel het mentale middelpunt van het gebouw moet zijn.

De meest geraffineerd ingerichte ruimte is er een met onnavolgbare objecten en constructies. Er komen onder meer wieltjes, een babysokje en een ansichtkaartenstandaard aan te pas en reflectie en projectie spelen weer op verschillende manieren een rol.

Voor wie de consumentistische beeldcultuur, die ons omringt en ons tot voorgeprogrammeerde keuzes dwingt in ons kijken, even zat is, is This must be 2019 een uitkomst. Topp & Dubio tonen niet zozeer een blik in de toekomst als wel een manier van kijken met logica zonder beladen keuzes. Anderzijds is het geen vrijblijvende tentoonstelling van inwisselbare kijkdingetjes; het oog wordt geleid, wordt uitgedaagd te onderzoeken en de kijker wordt uitgedaagd verder te denken dan binnen de door geschiedenis en samenleving opgedrongen kaders. Het laat ook zien dat de weg van het kijken nooit doodlopend kan zijn, want de show mag dan wel This must be 2019 heten, je staat er gewoon in het heden naar te kijken, op het moment dat je er bent, daar kan geen Topp of Dubio wat aan veranderen.

De bunker blijft een historisch beladen plek – dat ademt hij uit al zijn muren en gaten – , maar hij is daardoor ook een uitstekende plek om los te komen uit de eigen tijd en daarmee uit een conventionele denkwereld. Het gaat er niet zozeer om dat er een parallelle wereld is die een vlucht biedt uit het heden, het gaat erom dat er een parallelle wereld is tussen de dingen zelf en de betekenis die we eraan geven. Dat is het moment en de ruimte van het absurde, dat er altijd is, maar hier met inzicht en humor gebruikt wordt als materiaal.

Klik op de plaatjes voor een vergroting

Bertus Pieters

Zie ook: http://chmkoome.wordpress.com/2014/06/13/this-must-be-2019/

http://jegensentevens.nl/2014/06/tijdreizen-in-this-must-be-2019/

http://trendbeheer.com/2014/06/26/topp-dubio-bunker-westbroekpark-den-haag/

http://blikvangen.nl/2014/07/this-must-be-2019/